Isang karaniwang tanghalian ng pamilya ang naging mitsa ng isa sa pinakamalaking sigalot sa pulitika ngayon.

Sa isang nakakagulat na pagbubunyag, isinalaysay ni dating Congressman Toby Tiangco ang isang ‘di umano’y mainit na komprontasyon sa pagitan mismo ni Pangulong Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. at House Speaker Martin Romualdez, na naganap pa noong Nobyembre 24, 2024. Ang eksena: isang family Sunday lunch na biglang nagliyab dahil sa isyu ng bilyon-bilyong pondo ng gobyerno.

Ayon sa salaysay ni Tiangco, na lumabas sa isang panayam, pinatawag ni Pangulong Marcos si Romualdez. Pagdating ng Speaker, at pagkatapos ng kanilang tanghalian, sila ay pumasok sa opisina ng presidente. Doon, ayon kay Tiangco, naganap ang pagsabog.

“Pag-upong pag-upo namin, nagalit siya,” paglalahad ni Tiangco, na ginagaya ang ‘di umano’y sinabi ng Pangulo. “Sabi niya, ‘Martin, kayo ni Saldi (Congressman Zaldy Co), kinukuha niyo lahat ng pera ng executive branch, yung mga flagship projects. Kinukuha niyo yung mga pondo.’”

Ang pinakamatinding linya, ayon sa rebelasyon, ay ang direktang pag-amin ng Pangulo sa kanyang frustrasyon: “Kaya tatlong taon na ako dito, wala pa akong napapagawa dahil sobra na kayo sa Congress.”

Ang mga salitang ito, kung mapapatunayan, ay isang direktang pag-amin ng pinakamataas na opisyal ng bansa na mayroong malawakang problema sa paghawak ng pondo sa loob ng sarili niyang administrasyon—isang sigalot sa pagitan ng Ehekutibo at ng Lehislatura, na pinamumunuan pa naman ng kanyang sariling pinsan.

Ang ‘di umano’y komprontasyong ito ay hindi natapos sa silid na iyon. Isiniwalat pa ni Tiangco na kahit noong nagtungo ang Pangulo sa Dubai makalipas ang ilang araw, ang galit nito ay hindi pa rin humuhupa. Sa pamamagitan ng text, ‘di umano’y patuloy na pinapagalitan ni BBM si Romualdez, at may nabanggit pa umanong “change of leadership” sa Kongreso.

Ngunit dito nagiging mas kumplikado ang kwento. Maraming nagtatanong: Kung Nobyembre pa naganap ang ganitong katinding komprontasyon, bakit tumagal pa ng walong buwan bago marinig ng publiko ang sikat na ngayong “Mahiya naman kayo” speech ng Pangulo?

Ano ang nangyari sa loob ng walong buwang iyon?

Ayon sa mga pagsusuri, ang insidenteng ito ang nagbunsod ng mga sumunod na kaganapan, kabilang na ang pagtanggal kay Zaldy Co bilang chairman ng Appropriations Committee. Tila may pangako si Romualdez na “i-restore” ang mga pondo para sa flagship projects, ngunit ito ay ‘di umano’y hindi natupad, na lalong nagpa-init sa sitwasyon.

Ngunit ang tanong ng marami, sapat na ba ang pagtanggal sa pwesto? Paanong tila walang imbestigasyon o kasong isinampa? Gaya ng sinabi ng isang komentarista, tila “hindi pinutol ang braso, isinara lang ang gripo.” Ang pera ay ‘di umano’y “hinold” lang, pero ang mga ‘di umano’y may sala ay nanatiling malaya.

Ang ‘Anatomiya’ ng Bilyon-Bilyong ‘Insertions’

Ang ugat ng lahat ng ito ay ang pinag-uusapang “budget insertions.” Dito, isang mas malalim at mas sistematikong problema ang lumulutang. Bakit tila napakadaling magpasok ng daan-daang bilyong piso sa budget nang hindi napapansin?

Dito pumapasok ang pagkakaiba ng National Expenditure Program (NEP) at ng Bicameral Conference Committee (Bicam).

Ayon sa mga analisis, ang pag-i-insert ng pondo sa NEP ay lubhang mapanganib para sa mga ‘di umano’y tiwaling opisyal. Ang NEP ay isang dokumentong pampubliko mula pa sa unang araw. Bawat ahensya ay dumadaan sa “open hearings” upang depensahan ang kanilang budget. Ang bawat kuwestiyonableng alokasyon ay agad na nakikita ng media, ng mga analyst, ng Commission on Audit (COA), at ng publiko.

Sa kabilang banda, ang Bicam ay isang “closed-door” na pagpupulong. Dito, ang mga miyembro ng Senado at Kongreso ay nagkikita upang “pag-isahin” ang kani-kanilang bersyon ng budget. Walang media na nakatutok, walang “minutes” o detalyadong talaan ng mga pinag-usapan na isinasapubliko.

Ayon sa mga kritiko, ang Bicam ang “pinaka-safest place” para ‘di umano’y ipasok ang mga malalaking “lump sum” na pondo. Ang tanging lumalabas ay ang pinal na numero, nang hindi idinedetalye kung sino ang nagpasok ng ano at para saan.

Ang 100-Bilyong Tanong: Sino ang Nag-utos?

Ang iskandalo ay lalong sumabog nang lumabas ang ‘di umano’y alegasyon ni Congressman Zaldy Co na ang P100 bilyon na insertion ay ginawa niya sa utos mismo ni Pangulong Marcos.

Ito ay isang ‘di kapani-paniwalang alegasyon na, kung totoo, ay magpapayanig sa buong gobyerno. Ngunit, ang mga political analysts ay nagbigay ng isang nakakakilabot na teorya: Bakit magiging ganoon kakumpyansa si Zaldy Co na mag-insert ng ganoon kalaking halaga?

Ang teorya: “Baka tama ang sinabi niya na he is back up by the president and Martin Romaldes.”

Ayon sa teoryang ito, posible raw na sinabihan si Co na, “I-insert mo na ‘yung 100 billion diyan. Wala kang problema diyan. Nandito ako, I am the president, I am the house speaker.” Kung ganito ang senaryo, magkakaroon nga ng ‘di matinag na kumpyansa si Co na gawin ang operasyon, dahil protektado siya ng dalawa sa pinakamakapangyarihang tao sa bansa.

Habang ito ay nananatiling isang teorya, ito ay nagbibigay ng isang posibleng paliwanag sa ‘di umano’y katapangan sa likod ng ganitong kalaking operasyon.

Ang Politikal na Endgame: Si VP Sara sa Palabas?

Ang buong iskandalong ito ay hindi lamang tungkol sa pera. Ito ay tungkol sa kapangyarihan.

Ayon sa ilang komentarista, ang pagbubunyag ng lahat ng ito ay may mas malalim na motibo. Ang kinatatakutan umano ng ilang paksyon—kapwa ang mga “dilawan” at ang mga “loyalista”—ay ang posibleng kahihinatnan kung mapatunayan ang lahat.

Kung ang iskandalong ito ay humantong sa pagkatanggal ni Pangulong Marcos sa pwesto, iisa lang ang legal na kapalit: si Vice President Sara Duterte.

Ayon sa analisis, ito ang tunay na “power play” na nagaganap. Ang paglalabas ng mga rebelasyong ito ay maaaring isang desperadong hakbang upang pigilan ang isang ‘di maiiwasang pag-akyat sa kapangyarihan, o ‘di kaya’y isang paraan upang pabilisin ito. Ang takot sa pag-upo ni VP Sara ang ‘di umano’y nag-uudyok sa iba’t ibang kampo na gawin ang kani-kanilang mga hakbang, na nagreresulta sa pagkakabunyag ng mga ‘di umano’y kabulukan.

Sa gitna ng lahat ng ito, isang bagay ang malinaw: ang bilyon-bilyong pera ng bayan ang siyang pinag-aagawan. Mula sa ‘di umano’y P209 bilyon na kabuuang insertions, sinabi ni Tiangco na mayroong P80+ bilyon na “kaduda-duda” ang ‘di na-release o “hinold.”

Subalit, ang tanong ay nananatili: Ang pag-hold ba sa pondo ay nangangahulugang hustisya? Ang hindi pag-release ng pera ay kapareho na ba ng pagpapanagot?

Habang ang mga dambuhalang politiko ay nagbabangayan sa Palasyo at Kongreso, ang mga “flagship projects”—mga tulay, kalsada, ospital, at eskwelahan na matagal nang kailangan ng mamamayan—ay nananatiling bigo, dahil ang pondong para sana sa mga ito ay naging sentro ng isang ‘di pa natatapos na digmaan para sa pera at kapangyarihan. Ang mamamayang Pilipino ang tunay na talo.