I. Ang Paglalakad na May Dalang Mabigat na Nakaraan

Maagang-maaga pa lamang ay nagsimula nang magtipon ang iba’t ibang pamilya sa harap ng gusaling naglalaman ng Pre-Trial chamber ng International Criminal Court (ICC). Ang ilan ay may hawak pang mga lumang litrato—kakulay-abong larawan ng mga anak, asawa, at kapamilya na hindi na muling makababalik. Habang papasok sila, ramdam ang bigat ng katahimikan; tila bawat hakbang ay pag-alala sa isang gabing nagbago ang kanilang buhay.

Hindi ito simpleng pagtitipon. Para sa marami, ito ang araw na maaaring magbukas ng pinto patungo sa hustisyang matagal nang ipinagdadasal. Para sa ilan naman, ito ang unang pagkakataong maririnig ang kanilang boses sa isang entabladong internasyonal—at ang pag-asang maaaring tuluyang matapos ang mga taon ng pag-aantay.

II. Mga Sigaw ng Pusong Pilit Kumakalma

Sa labas ng gusali, may maririnig na mahihinang hikbi, usapan, at dasal. Ngunit higit sa lahat, may isang uri ng katahimikan na humihigop sa lahat—ang katahimikang puno ng kaba at umaasang mabibigyan ng espasyo ang kanilang kwento.

Isa sa kanila ay si Althea, isang ina na noong una’y hindi makapagsalita nang direkta tungkol sa pagkawala ng kanyang anak. Ngayon, may hawak siyang brown envelope na puno ng papeles, litrato, at mga dokumentong ilang taon niyang tinipon. “Hindi ko alam kung may mangyayari,” mahina niyang sabi, “pero kailangan kong subukan. ‘Di ako papayag na matapos ang lahat nang ganun-ganun lang.”

Sa gilid naman ay naroon si Romy, tahimik ngunit nagpupuyos ang dibdib. Hindi man siya madaldal, ang kanyang presensya ay bigat na pakiramdam ng sinumang makarating sa harapan niya. Siya ang klase ng taong maraming sinikap patawarin ang sarili, kapalaran, at lipunan—pero ngayon, umaasa siyang maririnig ang salitang “narinig namin kayo.”

III. Sa Loob ng ICC: Ang Silid na Puno ng Pag-asa at Pangamba

Pagkapasok nila sa loob, sinalubong sila ng malamig na hangin at mga mata ng iba’t ibang kinatawan, abogado, at tagapag-obserba mula sa iba’t ibang panig ng mundo. Ang proseso ay mahinahon ngunit mabigat—parang paglalakad sa makitid na tulay habang nagbabago ang direksyon ng hangin.

Habang binabasa ang mga testimonya, may mga sandaling natigilan ang ilang opisyal, may mga sandaling tumaas ang kilay ng ilan, at may mga sandaling napabuntong-hininga ang mga naroroon. Hindi man alam ng mga pamilya ang eksaktong pinag-uusapan, naramdaman nila ang tensiyon na tila naghahatid ng mensahe: may bigat ang inyong kwento.

Hindi nila kailangan ng wikang teknikal. Ang kanilang boses, kahit nangangatog, ay naghatid ng malinaw na mensahe:
“Narito kami. At narito ang mga kwento ng mga iniwan namin.”

IV. Isang Sandaling Kumirot ang Buong Silid

Nang dumating ang oras ng pagbabahagi ng mga oral statements, isa-isang tumayo ang mga kinatawang pinili ng grupo. Hindi sila abogado, hindi sila pulitiko, at hindi sila eksperto. Sila ay mga magulang, kapatid, asawa.

Unang tumayo ang isang ina na nagmula pa sa Visayas. Sa kanyang kamay ay isang maliit na pendant na may larawan ng kanyang anak. Nang magsimula siyang magsalita, halatang nanginginig ang kanyang tinig, pero nang mga sumunod na salita ay lumabas, naging malinaw, matapang, at puno ng poot na may kasamang pag-asa.

“Hindi ko hiniling maging simbolo ng anumang laban,” sabi niya. “Ang gusto ko lang ay malaman kung bakit biglang nawala ang anak ko—at kung bakit walang paliwanag, walang hustisya, walang pangalan na umaako ng pananagutan.”

Napayuko ang ilan. Ang iba’y hindi napigilan ang luha.

Sa oras na iyon, hindi na ito basta pag-aaral ng isang kaso.
Ito ay pagtingin sa buhay na nawasak, pangarap na nabaon, at pag-asang ngayon pa lang nabibigyan ng liwanag.

V. Mga Tanong na Matagal Nang Nakaimbak

Sa labas ng silid, matapos ang ilang oras na proceedings, muling nagsama-sama ang mga pamilya. Hindi nila alam ang magiging susunod na hakbang ng korte—pero alam nila ang isang bagay: umabot sa tamang tainga ang kanilang kwento.

At dito nagsimula ang bulungan, tanungan, at mga kuwentong matagal nilang kinimkim:

“Ano kaya ang magiging desisyon?”
“May pag-asa kaya talaga tayo?”
“Mabubuksan kaya ang katotohanan na matagal nang nakasara?”

Sa bawat tanong ay may halong takot at pag-asa. Alam nilang mahaba ang proseso. Alam nilang walang garantiyang magiging pabor sa kanila ang resulta. Ngunit para sa maraming taon, ngayon lamang nila naramdaman na may gumagalaw.

VI. Ang Lihim na Takot na Hindi Masabi

Habang nagpapatuloy ang araw, napansin ng ilan sa kanila ang presensya ng mga taong tila nagmamasid, nagtatala, o nagbabantay. Totoo ba ito, o bunga lamang ng kanilang pagkapraning matapos ang ilang taong takot? Hindi nila alam.

Pero sa gitna ng kanilang pakiramdam, may hindi maitatanggi: maraming interes, maraming mata, at maraming tinig ang nakatuon sa kanilang pagkilos.

At dito nabuo ang isang tanong na hindi nila masabi nang malakas:
“Kung may katotohanan man, sino ang unang gugustuhing itago ito?”

Hindi nila kailangang sagutin. Ang tanong pa lang ay parang apoy na nagpaalab ng tensiyon.

VII. Isang Panibagong Umaga

Pagsapit ng hapon, nagsimulang mag-uwian ang mga pamilya. Ang ilan ay pagod, ang ilan ay tila may nabunot na tinik, at ang ilan ay parang may bagong lakas na nabuo sa loob nila.

Sa kabila ng pagod at pagkalito, may isang malinaw na bagay:
Ang kanilang mga kwento ay hindi na nakakulong sa apat na sulok ng kanilang tahanan. Narinig na sila. Nakita na sila.

At kahit hindi pa tapos ang laban, may paniniwalang unti-unti nang umaangat ang mga tinig na dati’y binabalewala.

VIII. Ang Tanong na Nabubuhay sa Isip ng Bayan

Pagkalipas ng ilang oras matapos kumalat ang balita, umalingawngaw sa social media, forum, at talakayan ang tanong:

“Ano nga ba ang malalaman kapag nagsimulang buksan ang mga pahina ng madilim na nakaraan?”

May mga nagdududa.
May mga kumukwestyon.
May mga kumakampi.
At may mga nagagalit.

Ngunit may isang katotohanang hindi maitatanggi:
Ang boses ng mga pamilya ay hindi na kayang patahimikin.

At dahil dito, mas lalong naging laman ng usapan ang posibilidad na may mga detalye, kwento, o pangyayaring hindi pa tuluyang lumalabas.

Hindi man siguradong mabubunyag ang lahat, may nararamdaman ang marami—isang kilabot na kasing lamig ng hangin sa ICC:
Kapag may nagsimula nang magsalita, may susunod, at may susunod pa.

IX. Ang Hindi Maikakailang Pagbabago

Sa huli, anuman ang kahinatnan ng Pre-Trial proceedings, may isang bagay na nagsimulang gumalaw—hindi sa loob ng korte, kundi sa puso ng mga Pilipino.

Hindi lahat ay sang-ayon. Hindi lahat ay naniniwala sa parehong bersyon. Ngunit ngayon, sa unang pagkakataon matapos ang maraming taon, muling pinag-uusapan ng bansa ang kahalagahan ng buhay, ng hustisya, at ng katotohanan.

At sa bawat pag-usad ng proseso sa ICC, maaaring mas maraming tanong ang lilitaw.
Maaaring mas lumalim ang drama.
Maaaring mas lumakas ang pagkakawatak o pagkakaisa ng mamamayan.

Ngunit para sa mga pamilyang pumunta roon, malinaw ang lahat:
Hindi sila hahinto hanggang hindi nila naririnig ang salitang matagal nilang gustong marinig—may nakikinig.

X. Ang Huling Tanong na Maaaring Maging Simula ng Lahat

Sa pagtatapos ng araw, habang lubog na ang araw at unti-unting lumalamig ang paligid, may isang tanong na tuluyang lumutang sa hangin:

“Kung ang katotohanan ay kumakatok na… sino ang unang magbubukas ng pinto?”

At sa tanong na iyon, nagsimula ang panibagong kabanata—hindi para sa mga opisyal, hindi para sa politika, kundi para sa mga pamilyang handang ipaglaban ang kwento ng mga mahal nila.